Рецензии на книги издательства «"Беллітфонд"»

Цікава, што пры ўсёй маёй любові да Уладзіміра Караткевіча, я ніколі не пісала водгукі на яго творы. Занадта асабістая атрымоўваецца размова, амаль што споведзь, бо яго кнігі закранаюць вельмі значныя струны душы. Пра каханне і высакароднасць, пра годнасць і справядлівасць, пра складаны лёс зямлі нашай, маці гаротнай, пра такую простую і зразумелую любоў да яе, цікавасць да яе гісторыі, боль за яе пакуты. Сапраўды, мае рацыю Альгерд Бахарэвіч, калі кажа, што «У розных апытаньнях кшталту "Як я стаў тым, кім я стаў" Караткевіч мусіць ісьці на першым месцы сярод названых крыніц уплыву, і зь вялікім адрывам. Менавіта ён шмат каго зрабіў беларусам». І таму адразу ж здымаюцца ўсі пытанні, якія часам узнікаюць падчас чытання - да некаторых паваротаў сюжэту, да ідэй класавай барацьбы і перанясення ў мінулае сучасных канцэпцый, да рамантызма і наіўнасці, вельмі шчырай і такой уласцівай беларускім аўтарам увогуле. Гэта ўсё робіцца неістотным, калі аўтар чапляе цябе эмацыйна. І таму чытанне Караткевіча - гэта гарантыя таго, што будзе і цудоўна, і балюча адначасова.

«Хрыстос прызямліўся ў Гародні» ішоў у меня даволі складана менавіта таму, што было балюча, нават калі адкінуць калякамуністычную рыторыку барацьбы з уладамі і царквой, немагчымую ў такім кантэксце ў XVI стагоддзі. Але колькі ў гэтай барацьбе змрочнай праўды, калі ўспрымаць раман як прытчу, якой ён у прынцыпе і з'яўляецца. Цікава яшчэ і тое, як смела пісьменнік савецкіх часоў выкарастоўвае Новы Запавет і распавядае па-новаму гісторыю Ісуса і дванаццаці апосталаў. І як шыкоўна намалявана трансфармацыя Юрася Братчыка, шкаляра і махляра, які пачынае іграць ролю Хрыста, каб проста захаваць жыццё, але крок за крокам, павольна пранікаецца бедамі простага народа, сапраўды ўжываецца ў ролю і, у рэшце рэшт, фактычна паўтарае асноўныя вехі жыцця свайго героя. І хаця лінія з каханнем паказалася мне залішняй (здаецца, упершыню ў аўтара) і хаця ёсць некаторыя перагібы, сацыяльны кантэкст рамана - гэта нешта геніяльнае і вельмі змрочнае. Не зусім веру канцоўцы, але ўсім нам так патрэбна надзея. Хаця б надзея.

Раман-дакумент Алеся Пашкевіча "Пляц Волі" ўпершыню быў апублікаваны часопісам "Маладосць" у 1999—2000 гадах; асобнай кнігай выйшаў у серыі "Беларускі гістарычны раман" у 2001 годзе. Быў узнагароджаны літаратурнай прэміяй імя Валянціна Пікуля і залатым медалём Міжнароднай асацыяцыі пісьменнікаў-баталістаў і марыністаў "за гістарычную праўду".

Кніга Алеся Пашкевіча "Пляц Волі" прысвечана станаўленню беларускай дзяржаўнасці ў пачатку XX стагоддзя. Бадай гэты раман стаў першым мастацкім творам, які адлюстраваў няпросты перыяд беларускай гісторыі аб’ектыўна – без ідэалагічнай афарбоўкі і ацэнак з чужынскіх пазіцыяў.

Раман атрымаў шырокі розгалас – быў перакладзены на рускую і украінскую мовы. На рускую мову раман пераклаў Фёдар Яфімаў. Першая частка твора была апублікавана ў часопісе "Нёман", аднак другую частку рэдакцыя часопіса адмовілася публікаваць. У Расіі "Пляц Волі" пабачыў свет у 2009 годзе на старонках лютаўскага нумара часопіса "Сибирские огни".

Украінская версія раману выйшла ў Кіеве ў 2008 годзе пад назвай “Майдан Волі” і была ўзнагароджана дыпломам Міжнароднай акадэміі рэйтынгу папулярнасці "Залатая фартуна".

У рамане шмат дзеючых асобаў, гэта ці не ўсе асноўныя дзеячы беларускага адраджэння пачатку 20 стагоддзя - Алесь Гарун, Вацлаў Ластоўскі, Янка Купала, Кастусь Язавітаў, Ядвігін Ш. і многія іншыя. Апісваючы беларускі грамадска-літаратурны і палітычны рух напярэдадні і пасля абвяшчэння БНР, пісьменнік паказвае малавядомыя і невядомыя старонкі мінулага, а таксама дзейнасць беларускай дыяспары ў Літве, Латвіі, Чэхіі, Нямеччыне, Украіне і Польшчы.

Раман Алеся Пашкевіча “Пляц Волі” не стаўся гісторыяй трагедыі - насуперак наканаванасці лёсу Слуцкага збройнага чыну і Беларускай Народнай Рэспублікі. Як пісала крытык Ірына Шаўлякова ў рэцэнзіі на кнігу, “мне лёгка паверыць, што “Пляц Волі” — раман-дакумент: мне проста верыць у такі Слуцкі збройны чын — без згукаў плачу і сентыментальнай героікі. Адны суайчыннікі сёння абяцаюць другім суайчыннікам, што “навучаць іх любіць радзіму”. Насуперак абяцанням, другія — дзівакі! — застаюцца аптымістамі і бачаць сны аб Беларусі.”

Звычайна таленавітыя пісьменнікі заяўляюць пра сябе ў поўны голас адразу з першай кнігі. Так было з Алесем Разанавым, Уладзімірам Арловым, Алегам Мінкіным, Андрэем Федарэнкам, Анатолем Сысам. Першыя іх кніжкі адразу былі заўважаныя крытыкамі і чытачамі, яны і прынеслі ім вядомасць. Але на тое й існуюць правілы, каб іх парушаць. Зусім па-іншаму склаўся творчы лёс віцебскага празаіка Франца Сіўко. Першыя яго дзве кнігі практычна засталіся ў ценю. Ды і сам пісьменнік не лічыць іх сваёй удачай. Першы зборнік прозы Сіўко «З чым прыйдзеш» выйшаў ажно ў 1991 годзе. І толькі пасля выхада кнігі «Удог», якая пабачыла свет у 2001 годзе, пісьменнік адразу быў залічаны ў «вышэйшую лігу» беларускай літаратуры.

Трэба аднак прызнаць, што слава Франца Сіўко, як напрыклад, і слава барысаўскага празаіка Юрыя Станкевіча, кантраверсійная. Не ўсе крытыкі адназначна ацэньваюць нават самы вядомы твор Сіўко прыпавесць «Удог». Напрыклад, крытык Павел Абрамовіч абвінавачвае твор у празмернай нацыянальнай радыкальнасці і нават даводзіць, што «Удог» «стане настольнай кнігай інквізітараў беларускага Адраджэння. Бо яны аніколі не даруюць шматлікім вядзьмакам і вядзьмаркам у абліччы чыноўнікаў, суддзяў, вучоных, журналістаў, педагогаў і інш. (...) доўгія дзесяцігодзі варажбы, а па-сутнасці, знішчэння народа і беларушчыны». Павел Абрамовіч змест прыпавесці ўспрыняў літаральна, нібыта гэта твор «аб духоўным вынішчэнні невялічкай беларускай вёскі жанчынамі, якія належылі да аднаго чужынскага роду і практыкавалі магію». І з гэтага зрабіў выснову, што пісьменнік па-просту вырашыў знайсці чарговага вінаватага ў заняпадзе беларушчыны і гэтым разам абвінаваціў чараўніц і вядзьмарак.

Але ўжо сам жанр «Удога», якім яго пазначыў пісьменнік, – прыпавесць, усё ставіць на сваё месца. Бо калі падобным чынам паспрабаваць тлумачыць прыпавесці, напрыклад, Васіля Быкава, або Янкі Сіпакова, дык можна далёка зайсці і там канчаткова згубіцца.

«Удог» насамрэч апавядае, з дапамогай розных алегорыяў, сімвалаў і фантастычнасці сюжэта, што здараецца з людзі, калі яны адракаюцца ад сваіх каранёў і спаконвечнага ўкладу жыцця, асабліва ў невялічкіх патрыярхальных мястэчках. Бо тады "інвазійныя" чужынскія звычаі і традыцыі могуць лёгка апанаваць мясцовасць і разбурыць гармонію тамтэйшага існавання.

Зусім па-іншаму ацаніла творчасць Франца Сіўко крытык Ганна Кісліцына, якая напісала: «Няма сумневу, што кнігу можна з поўным правам суаднесці са стылем магічнага рэалізму, у якім напісаны адзін з самых вядомых твораў Франца Сіўко – прыпавесць “Удог”». Крытык назвала гэтую кнігу важкім здабыткаў беларускай літаратуры пачатку ХХІ стагоддзя.